GÜLAYDINLIĞI

BİZE DAİR BİR ÇÖZÜMLEME: “KARPUZ KESTİM YİYEN YOK”

Murat Soyak

BİZE DAİR BİR ÇÖZÜMLEME: “KARPUZ KESTİM YİYEN YOK”

     Bir hazinemiz var. Bizi anlatan, bizi duyuran hazinemiz… Bütünüyle söz varlığımız okunmayı, işlenmeyi bekliyor. Kilimdeki her nakış duyguların izleri, simgeleri idi. Bu topraklarda acı, sevinç, hasret nakış nakış sabır ile dokundu. Eskimeyen, solmayan yeniye ulaşmak için köklere ulaşmak için bir imkân arayışı.

    “Karpuz Kestim Yiyen Yok” kitabının müellifi şair Şaban Abak, kitapta yer alan yazıların gayesi hakkında şu bilgileri veriyor: “Bu yazılar esasen, Müslüman gibi düşünme, insanı, dünyayı ve hayatı Müslüman gibi tasavvur ediş ve tanımlayış biçiminin ne idüğüne dair, kültürel unsurlara nasıl yansıyıp onları hangi yönde biçimlendirdiğine dair bir denemeler toplamıdır. Türküler üzerinden yazılmış, türküleri vücuda getiren halkı tanıyıp anlamaya ve onun duyuş ve düşünüşüne tesir eden unsurları şairce bir yöntemle; sezgisel bulguculuk yöntemiyle işaret etmeye çalışan denemeler… Türkü sözlerinin bir şiir olarak şekillenmesine etki eden kültürel unsurların görülebilmesi ve türkü gerçeğinin anlaşılabilmesi için, hem sözlerin hem de inanç, duyuş, düşünüş, tasavvur ve muhayyile gibi söz konusu kültür unsurlarının tahlil edilmesi gerektiğini söylüyoruz.” 

    Kitapta yer alan yazılar 1995 yılından başlayarak Yalnız Ardıç, Yedi İklim, Kaşgar, Kılavuz ve Genç Türkiye gibi çeşitli kültür, sanat, edebiyat dergilerinde yayımlanmış.

    Kitap iki bölümden oluşuyor. Birinci bölümde yer alan on yazı “Uçmak’a Açılan Kanatlı Kapı” başlığı altında; ikinci bölümde yer alan on dört yazı “Türküler Yoldaşım” başlığı altında tertip edilmiş.

    “Ayın Kollarında İncecik Yıldız” isimli yazıda kültürümüzde ‘kapı’ simgesi üzerinde durulmuş. Görkemli taç kapılar, kanatlı kapılar, kapı tokmakları, ilim kapısı, iki kapılı han, kapı çalmanın adabı, kapı eşiği… Kapının kültürümüzdeki anlam zenginliği ve çağrışımları üzerine düşünceler, tespitler yer alıyor bu yazıda. 

    “Allah Devlete Zeval Vermesin” sözünü çevremizde sıkça duyarız. Yazar bu sözü yazısına başlık olarak seçmiş. Yazıda ‘zeval’ kelimesi öncelikle açıklanmış. Ayrıca güneş simgesinin kullanımı hakkında tarihimizden örnekler verilmiş. Günümüze de ışık tutan bir yazı bu.

     “Ekmek Medeniyettir” yazısında buğday, değirmen ve ekmek arasındaki bağ vurgulanmış. Ekmeğe güzelleme diye de okunabilir. Dünya hayatına dair çözümlemeler ‘değirmen’ imgesi ile anlatılmış: “Değirmen kültürümüzde bir remz; çoğunlukla da dünyaya ve dünyanın hallerine işaret edici bir remiz olarak kullanılagelmiştir. Dünyanın bir gurbet oluşunun ve sılaya dönme hazırlığını hatırlatışın remzidir.”  Ekin kavramının dilimiz ve kültürümüzdeki karşılığı örneklerle verilmiş. 

    “Batrak’tan Bayrağa, Allah’tan Hilal’e” yazısında bayrak kelimesinin kökeni, tarihimizdeki, kültürümüzdeki yeri ve karşılığı üzerine bilgi verilmiş. 

     Medeniyetimizin önemli göstergelerinden olan çeşmeler üzerine yazılmış bir yazı: “Çeşmeler, Eski Kızlar, Eski Aşklar”. 

    Ak-kara kelimelerinin dilimizdeki anlam çeşitliliği bir bütünlük içinde sunulmuş: “Kar Beyaz da Olsa, Kış Karadır”. 

    Bir oruç yazısı da yer alıyor kitapta. Ramazan ayının güzelliğini, yüceliğini duyuran bir yazı: “Ramazan Harcı Görmek”. Kız kulesine oruç penceresinden bir bakış… Yazının giriş cümlesi: “Bugün hayatımızda eksikliğini hissettiğimiz şeylerin başında dinî neş’e duygusu geliyor.” 

    Ramazan ayından kaynağını alan bir yazı: “Ramazan’ın Habercisi Olarak Hilal”. Bu yazıda özellikle hilal kavramı hakkında bilgi veriliyor. 

    “Gülün Türküleri” yazısı, gül türkülerini içermektedir. “Gül” mazmunu şiirimizde, türkülerimizde sıkça işlenmiştir. Güllü türkülerden bir demet sunulmuş bu yazıda. Güle hasret ile kurulmuş cümleler.

    Ve güldeki güzelliğe dair bir yazı: “Gül Alıp Satmanın Zamanı Değil”.

    Elif’in serencamı “Elif Dedim, Be Dedim” yazısında anlatılıyor. Türkülerde okuma-yazma kültürü ve aşk acısının yazılamazlığı üzerine.

    Yaşanan sıkıntılara, büyük acılara dair türkülerimiz de vardır. “Kan Damlar Kar Üstüne” yazısında yaşanan acılar ve hüzün işlenir. “Ne mutlu bizlere ki sevinç ve mutluluğumuz, neşemiz ve oyunumuz bile acılarımızdan beslenmekte, onların sabır ve tevekkülle damıtılmasından doğmaktadır. Sır buradadır; bir toplum için mutlu olmak, yaşanan büyük acıları unutmamakla mümkündür. ‘Acıyı bal eylemek’ tam da bu olsa gerek.” 

     Kitaba da isim olan yazı: “Karpuz Kestim Yiyen Yok.” Türküden bir bölüm: “Karpuz kestim, yiyen yok/Halin nedir diyen yok/(Aman) Ayrılık gömleğini/Senden başka giyen yok”. Karpuz kesen kişi, paylaşmaya, dostluğa çağırıyor. Lakin çevresinde derdini paylaşacak, haldaş olacak kimse yok. Yazar bu durumu şöyle açıklıyor: “Bir kesen olduğu halde, onu yiyecek kimsenin bulunmadığı söyleniyor. Çünkü karpuz, tek kişilik bir meyve değil!” Bencilliği, yalnızlığı aşmak ancak ‘paylaşmak’ ile mümkündür. Dost kazanmak isteyenlere de bir işaret var bu türküde. Yazıda altını çizdiğim satırlar var. Şöyle ki: “Türkü diyorsam, bu, biraz da dilimin buna yatkın oluşundandır. Üstü ölüm külüyle örtülmüş ve kültürümüzün çok tali unsurlarından bile bir diriliş özü, hatta capcanlı hücreler bulunduğunu söylemek isteyişimden.” 

     Seher vakti ile gelen iyilikler, güzellikler bir Kırşehir sürmelisi eşliğinde anlatılıyor. Adı: “Seherde Açılan Kapı”. 

    Bir türkünün arka planı, çözümlemesi yapılmış “Nal Delen Gül Dikeni” yazısında. 

    Türkü sözlerinde ölüme dair konular sıkça işlenir. “Beşikte Bala Sarhoş” yazısında fani oluşumuz hatırlatılır. Ölüm daima gündemdedir: “Tabut denen ağaç ata/ Binmemeye çaren mi var?” 

     Türküler sınır taşlarını, tel örgüleri aşar. Uzaklar, türkü ile yakındır. “Nasıl Methedeyim Sevdiğim Seni”, “Bağdat Ellerinden Gelen Turnalar” ve “Bakır Çalığı” isimli yazılarda sınırlar ötesine, “imparatorluk coğrafyasına” içli türküler ile bir yolculuk vardır. Bağdat, Basra, Yemen… Gidip de dönmeyenlere yakılmış türküler, tarihte yaşadığımız yıkımlara, acılara, yenilgilere tanıklık eder. “Düşmanlar, büyük ülkemizi suni sınırlarla parçalara ayırmış olabilirler, ama türkülerimizi yenemezler; onların coğrafyası hep ‘cihan devleti’ genişliğinde kalacaktır!” 

    Yozgat sürmelisi diye bilinen bir türküden kaynağını alan yazı: “Sürme Karanlığı”. Yazı türküden alınan mısralar ile başlıyor: “Dersini almış da ediyor ezber / Sürmeli gözleri sürmeyi neyler.” 

    Ve bayramlarımızı konu alan türküler… Bayram günlerinin aydınlığı, sevinci vardır türkülerde: “Buna bayram günü derler/ Dostla düşman bir olur”.  Bir de bayram günlerinde sevdiklerinden uzakta olmanın ıstırabını, hüznünü duyuran türküler vardır: “Bayram gelmiş, neyime/ Kan damlar yüreğime, aman aman garibem!”. Türküler eşliğinde bir bayram yazısı: “Bayram O Bayram Ola !”

    Bize dair bilgiye, somut verilere ulaşmanın yolu kültür, sanat ürünlerimiz üzerinde yoğunlaşmaktan geçer. Yıllar geçse de değişmeyen iyilikler, güzellikler vardır. Köklere, öze varmak için bir uğrak yeri türkülerimiz. Derin milletin hislerine tercüman olan türkülerin tahlili hususunda da örnek bir çalışma bu eser. 

    “Türkülerimiz ve simgelerimiz hakkında ezber bozan yorumlar” alt başlığı ile Kaknüs Yayınları’ndan çıkan “Karpuz Kestim Yiyen Yok” kitabı bize dair bir çözümleme denemesi. Özellikle türküler eşliğinde kültür ve medeniyet yolculuğu… 

KİREÇ YANIĞI

 Kan ter içinde çalışıyor. Çocuklarına helalinden bir ekmek götürmek için çabası. Yazın sıcağı kavuruyor. Alnında biriken ter yol bulup birden göz çukuruna iniyor. Ter gözünü yakıyor.

Kamyon kasasındaki kireç torbaları gün batmadan indirilecek. Bugün bu iş bitmezse eğer yevmiye de yok. Eli yüzü kireç tozu. Bir ara durup terini siliyor, bir nefesleniyor.

Eskimiş, rengi solmuş gömleğinin açık yakasından kireç tozları girip terli sırtına yapışıyor. Bir müddet sonra sırtında bir sızı başlıyor. Kıvranıyor, yerinde duramıyor. Sanki alev alev yanıyor. Yüzünde acının derin izleri... 

Kireç torbaları inecek ama artık takati kesiliyor. Olduğu yere çöküyor. 

AH ANNEM

   Bayburt’un Demirözü ilçesinden hareket edip ikindi sonrası buraya geldik. Üzerimizde yol yorgunluğu. Hemen bir çeşmeye koşup serinliğe sığındık. Erzincan tren garındayız. 

  Annem tenha bir yerde üzgün, kederli duruyor. Gözyaşlarını gizler gibi. Kayseri’ye gidecek treni bekliyoruz. Gün batmak üzere… Bir türlü zamanında gelmeyen tren. Uzun bir bekleyiş. Karşıda uzayıp giden sıra dağlara bakıyorum. İlk göz ağrım, ilk sevincim Bayburt günleri… Bir dönem daha kapanıyor. Ne umduk ne bulduk? Göç göç olmuş kervan. Bir yerden bir yere insan. “Üç göç bir yangına bedel” demiş atalar. Gün görmüş, umur görmüş atalar; vardır bir bildikleri. 

    İşte beklediğimiz tren geliyor. Kara duman gök boşluğunu doldurdu. Akşam rüzgârı esiyor. Koşuşuyor insanlar. Yürüdük annem ile… Ve ağır demir kapılar kapandı. 

    Geride kaldı mor dağlar, solgun güller, sarı yapraklar…

ÇERÇİ BEKİR

  Çerçi Bekir’in uzaktan sesi duyuluyor. Demir, bakır ve atık yün karşılığında çekirdek, kırık leblebi, keçi boynuzu veren o gül yüzlü, nuranî adam. Çocuklar şimdi Çerçi Bekir’e doğru koşuyorlar. Tek teker küçük tahta arabaya ne çok şey sığdırmış. Rengarenk bir alem bu. Biriktirdikleri metaller karşılığında elde ettiklerine bakıp bakıp seviniyor çocuklar. Çalışmak, kazanmak neymiş anlamaya başladı keratalar. Çocuklar avuçlarındaki yemişleri ceplerine doldurup oyun alanına doğru seğirttiler. Çerçi Bekir güne iyi başladım diye sevindi. Uçuşan kuşlara göz ucuyla bakıp alın terini sildi ve şapkasını düzeltti. Çerçi Bekir’in dilinde bir türkü: “Yine yeşillendi Niğde bağları”

MUSTAFA

  Mahallenin bir Mustafa’sı var. Kendi âleminde hür Mustafa. Kimseye eyvallahı yok. Kimseye küs değil, kırgın değil, düşman değil. Kendi ile barışık; insanlar ile barışık. Ayak topu oynayan çocukları seyrediyor şimdi. İri vücudu oturduğu yerde arada bir sallanıyor. Kumral saçları ışığını kaybetmiş ve dağınık. Yüzünde toz ile karışık ter izi. Gülüyor Mustafa, gülüyor Mustafa, gülüyor. Kimse aldırmıyor ona. İşte buna dayanamaz Mustafa. 

   Bir gök gürültüsü gibi ayak topu oynayan çocukların arasına ansızın dalıyor. Şimdi bir kaçışma, bir şamata... Hiç bitmeyecek gibi bu kargaşa ama Mustafa yoruluyor. Bir taşa oturup derin derin nefesleniyor. Çocuklar etrafında toplanıyorlar. Kuşlar o yöne kanat çırpıyor. Mustafa sürekli yere bakıyor. Aralarında bir sessizlik büyüyor.

KIŞA DAİR

Dışarısı buz gibi soğuk olsa da içimizi ısıtan bir mevsimdir kış. Sabahleyin çocuklarda bir sevinç, bir heyecan…

   —Kar yağmış kar!

   —Anne, kar yağmış!

    Şimdi çocuklar, pencereye burunlarını dayamışlar dışarıyı izlemekteler. Evimizin önündeki ağaçlar kar altında daha bir güzel görünüyor. Yoldan birkaç kişi geçiyor. Sıkıca giyinmişler. Gözleri karlı, buzlu yolda. Şimdi yürürken daha bir dikkatliler. Allah korusun, kayıp düşmek var.

    Kışın eve çekiliriz, kalbimize… Dışarıdaki sesler azalırken; iç ses kendisini duyurur. Kendimizi dinlemenin vaktidir.

   “Hayat Bilgisi” kitabında bir kış resmi var. Sevimli mi sevimli… Şöyle ki: 

   Şöminede uyumlu alevler, çay çevresinde anne, baba, dede… Çocuk yere uzanmış bir kitabı okumaktadır. Hemen yanında kedi, örgü ipini çekiştiriyor; kendince oynuyor. Her şey yerli yerinde; bir eli yağda bir eli balda derler ya, işte öyle. Mutlu aile görüntüsüdür bu.

     Dertsiz insan olur mu? Başka açıdan bakınca farklı görünüm arz edecektir kış.

   Gerçeklere doğru bir teneffüs… Şimdi uzak köyler kar altında, çıkmaz olmuş yollar. Şehir ne yana düşer? Evler içine kapanmıştır. Bir dokun, bin ah işit. Odun-kömür var mı, yeter mi? Ekmek, iş, aş var mı? Ve başlayan hastalıklar… Hayatın içinden bir kış resmi: İçinde yoksulluk, çaresizlik ve yaşanan acılar… 

    İki ayrı kış resmi bir yerde buluşur: Kar rahmettir, berekettir. “Kışı güzel olan memleketin, baharı da güzel olur” derler. Yaşanan zorluklar, sıkıntılar gelecek güzelliğin, iyiliğin

habercisidir.

    —Kardan adam yapalım mı?

    —Kartopu oynayalım.

     Koşarak dışarıya çıktılar. Kış ve çocuk birbirini hasret iki dost gibi. Kar, sevinci çoğaltıyor. Soğuk olsa da dışarısı, umursamaz çocuklar. Kartopu ısıtır avuçlarını. İşte sokak arasında toplanıvermişler. Daha kardan adam yapılacak. Bitmez tükenmez tembihler sıralanır ama nafile. Annelerin içinde bir korku: Ya üşütürse ya düşerse!..

      Uzun kış gecelerinde sohbetlerin tadı da bir başka olur. Şimdilerde insanlar birbirine uzak, yabancı gibi. Komşuluk ilişkileri zayıfladı. Hâl hatır sormalar azaldı. İletişim çağındayız ama insanlar sahici yakınlığa, komşuluğa, dostluğa hasret.

      Uzun kış geceleri demiştik değil mi? Peygamber kıssalarının, askerlik hatıralarının, memleket havadislerinin, masalların anlatıldığı demdir. Sohbete doyum olmaz. Evimize ak sakallı bir amca ile hanımı gelirdi şimdi her ikisi de rahmetli oldu. Ne güzel anlatırlardı sanki dillerinden bal akardı! O kış dinlediğim peygamber kıssalarını hiç unutmadım. 

      Evvel zamanda kahveler içilirdi. Çocuklara kahveden pek verilmezdi. Kahve içmek büyüklere mahsustu. Ahir zamanlarda kahve, yerini çaya bıraktı. Sohbete eşlik eden çaydır.

    Çaysız olmaz efendim! Dumanı üstünde sımsıcak çay, kış günlerinde daha bir aranır. Sohbeti tamamlar adeta.

     Gündelik işlerimiz, alışkanlıklarımız karın yağmasıyla sarsılır. Zira olağanüstü bir yaşantıdır bu. Kış bütün görkemiyle çevremizi kuşatmıştır. Hatırlamanın, muhasebenin, yeniden düşünmenin zamanıdır.

   —Haydi eve!

   —Daha kardan adam yapacaktık anne…

   —Yarına kalsın, üşüdünüz.

   —Hayır, üşümedik biz!

    Anne ve çocuklar arasındaki bu tür konuşmalar uzar gider. Çocuklar için kış, yeni bir evrendir; bitmez tükenmez keşiftir. Kış dışarının sertliğini, hayatın gerçeklerini duyurur kendi dilince. Yeni oluşu muştular. Zira toprak kar sularıyla beslenmektedir. Yeryüzü bahara hazırlanır. Gelecek güzel günlerin hazırlığıdır bütün bu devinmeler. Nihayetinde çiçek çiçek bahar gelir; sabrın meyvesidir.

    Sayfalarında rahmet, bereket filizlenen kış kitabını okuyalım derim. Kışın halleri zor olsa da Rabbim bir kolaylığı beraberinde vermektedir. Daha nice kışlara…

    Gönül sıcağı daim olsun!

FARELER VE İNSANLAR’A DAİR

GÜLAYDINLIĞI

   “Fareler ve İnsanlar” romanında olayların akışı içinde bireysel ve toplumsal sorunlar dile getirilmiştir. Romanda işlenen sorunları şu başlıklar altında inceleyebiliriz: Yalnızlığa terk edilmiş insanlar, yalnızlık problemi; iç huzursuzluk, kimsesizlik, bencil hayatlar; insan hakları hususunda yaşanan olumsuzluklar, ülkedeki zencilere yapılan haksızlıklar, kötülükler…

   George Milton ve Lennie Small, Salinas nehrinin kıyısına bir akşam vakti oturup olup bitenleri konuşurlar. Bir başka çiftlikte yaşanan olay neticesinde oradan ayrılmak zorunda kalmışlardır. George, komşusu Clara teyzeye verdiği söz üzerine Lennie ile irtibat kurmuş ve yanına almıştır. Arkadaşlıkları bu şekilde başlar.

    Yalnızlığa terk edilmiş insanlar, yalnızlık problemi hususu romanın bütün aşamalarında karşımıza çıkar. Yazar, dönemin insan ilişkilerini karşılıklı diyaloglar ile dışa vurur. Bu konuşmalarda insanlar birbirlerine karşı sert, acımasız, anlayışsız bir tutum içindedirler. Hayatın sert gerçeği, acımasızlığı konuşmalara yansır. George ve Lennie özünde yalnız, kimsesiz insanlardır. Özellikle Lennie’nin bakıma, korumaya muhtaç oluşu daha bir belirgindir. Teyzesi Clara’nın ölümünden sonra kendisi ile ilgilenecek başka bir yakını kalmamıştır. Artık George ve Lennie iki yalnız olarak hayatta kalma mücadelesi verirler. Ömürleri bir çiftlikten diğerine gündelik işlerde çalışmak ile geçer. Bir türlü tutunamazlar. Romanda tutunamayan insanların hayat serüveni anlatılır. Bir türlü başarılı olamazlar, bir türlü kurdukları hayaller gerçekleşmez. George, arkadaşı Lennie’e öfkeli bir halde şunları söyler: “Senin yüzünden memleketin dört bir yanında sürtüp duruyorum. Bu kadarla kalsa iyi. Başın beladan kurtulmuyor. Kötü şeyler yapıyorsun, senin yaptıklarını temizlemek de bana düşüyor.” 

    Çiftlikteki reisin oğlu Curley çalışanlara kötü davranır. Saldırgan bir tavrı vardır. Kaba davranışları neticesinde insanlar ondan uzaklaşırlar. Eşi arayış halindedir. Yalnızdır. Sürekli konuşacağı, dertleşeceği birilerini aramaktadır. Curley’in eşinin Lennie ile görüşmesi neticesinde acı olaylar zinciri başlar. 

    Zenci seyis Crooks çiftlik içinde ayrı bir mekânda tek başına kalmaktadır. Crooks, yalnızlığı içinde ayrı bir dünya kurmuştur. Zenci olduğu için dışlanmıştır. Amerika’daki zenci-beyaz ayrımcılığının roman içindeki bir göstergesidir.

    Çiftliğe George ve Lennie geldikten sonra işçi Candy’in dünyaya bakışı değişir. Yalnızlığından kurtulmuştur. George ve Lennie ile birlikte geleceğe dair hayaller kurar. Hep başka bir hayat arayışı vardır. İçinde bulundukları olumsuz şartlardan kurtulmak isterler.

    Çalıştıkları çiftlikte kavgalar, gerginlikler yaşanmaktadır. Bu yaşanan durumlar karşısında George hep tedbirlidir. Sürekli Lennie’i başına gelebilecek olaylar hususunda uyarır. Burada Lennie’yi koruyan, kollayan bir yaklaşımı vardır. Zira Lennie çevresindeki olup bitenleri anlayamayacak kadar çocuksu bir saflığa sahiptir. George, Curley’in saldırgan tavırları karşısında Lennie’e kalkan olmaya çalışır. 

     Curley, çiftlikte bir seferinde yine Lennie’e sataşır. Kavga çıkar. Lennie kavgadan kaçınmasına rağmen Curley üzerine gelir. Ve yaşanan olayın boyutları büyür. Curley’in parmakları kırılır. Diğer günlerde ortam biraz sakinleşir fakat Curley’in eşinin bir gün Lennie’e yaklaşması, konuşması neticesinde acı bir olay yaşanır. Lennie, istem dışı davranışları ile Curley’in hanımını öldürür. Burada yaşanan ölüm olayında bir planlama veya bir kasıt yoktur. Lennie psikolojik yönden rahatsız biridir. Yaptığı davranışın sonuçlarını hesap etmekten acizdir. Ve yaşadığı bu olay karşısında çiftliği hemen terk eder. Zira arkadaşı George, yaşanan bir aksilik karşısında Lennie’in Salinas nehrinin kıyısındaki sazlıkta saklanmasını ister. 

    Çiftlikte ölüm olayını duyanlar hemen harekete geçerler. Lennie hedefteki kişidir ve öldürülecektir. George işte bu aşamada gelişmeleri kontrol edemez. İnsanları olup bitenler karşısında bilgilendirme, yönlendirme hususunda yetersiz kalır. Lennie her zaman kendisini zor durumda bırakmaktadır. Sorunlar bitmek bilmez. George bir karar ile herkesten önce davranıp Lennie’nin bulunduğu yere varır. Lennie, George’u görünce çok sevinir. Ortak hayallerini dillendirir. Kendi suçsuzluğunu ifade eder ama George artık kararını vermiştir. Lennie’yi kendi elleri ile vurur. Bir arkadaşlık serüveni Salinas nehrinin kıyısında hazin bir sonla biter. 

    Amerika merkezli 1929 ekonomik buhranının yıkıcı, sarsıcı sonuçları dikkate alındığında romandaki kişilerin çaresizliği, ezilmişliği daha bir anlam kazanmaktadır. O dönemde yaşanan sosyal ve ekonomik sıkıntılar eserin yazılmasına kaynaklık etmiştir. Vahşi batı bir kez daha çirkin yüzünü göstermektedir. Amerika’daki karanlık sistemin ve ekonomik kuşatmanın derin bir eleştirisi yapılır. Romanın satır aralarında egemenlere karşı muhalif bir düşünce okunur.

    Yazar John Steinbeck, The New York Times gazetesine verdiği bir röportajda bu romanı hakkında önemli bir belirlemede bulunur: “Ben kendim de uzun bir süre göçmen işçiydim. Öykünün geçtiği yerlerde çalıştım. Karakterler bir yere kadar, çeşitli insanların karışımıyla ortaya çıktı. Lennie ise gerçek biriydi. Şu anda Kaliforniya'daki bir akıl hastanesinde. Onunla haftalar boyunca yan yana çalıştım. Gerçek Lennie bir kızı değil, bir ustabaşını öldürdü. Kızgındı, çünkü patron arkadaşını işten çıkarmıştı, Lennie de dirgeni karnına saplayıverdi. Bunu arka arkaya defalarca yapışını izlediğimi anlatmaktan nefret ediyorum. Onu, çok geç olmadan durdurmayı başaramadık.”

   “Fareler ve İnsanlar” isimli roman 1937 yılında yayımlanır. Bu roman, ülkemizde ilk kez 1945 yılında “Farelere ve İnsanlara Dair” adıyla Millî Eğitim Basımevi tarafından Necmi Sarıoğlu'nun çevirisiyle basılmıştır. 

   “Fareler ve İnsanlar” romanında yalnızlığın, kimsesizliğin girdabı içinde yaşama mücadelesi veren insanların serüveni anlatılmaktadır. İnsanlık onurunu yaralayan zulme, haksızlıklara tanık oluşun iç sızısı. Ve okunan acı gerçekler...

MURAT SOYAK

Osman Aytekin ile “Harman Zamanı” Kitabı Üzerine Söyleşi

“Harman Zamanı” kitabını yazma fikri nasıl ortaya çıktı?

    Zihnimde çocukluk yıllarımda görüp yaşadığım çok şeyler oldu. Yaşadığımız o yıllar çok etkileyiciydi. Yaşadıklarımın tesiri altında kalmış olmalıyım ki “Harman Zamanı” öyle ortaya çıktı. İmkansızlıklar, yoksulluklar, yüzde yüz alın terine dayanan yaşamlar… Yerine göre heder olan günler, aylar. En önemlisi de hastalıklar nedeniyle çaresizlik gibi durumları yaşamış olmak veya olaylara ve insanların hayatlarına tanık olmak “Harman Zamanı”nı ortaya çıkardı diyebilirim.

Kitapta ele alınan öykülerin ortak bir teması var mı?

    Öykülerde geçen ortak yan birkaç öykü dışında bir döneme dair yaşanmışlıklar. O yılların yaşantısı çok farklı ve zorluydu. Kırsal yaşam ve imkânsızlık, o yıllardaki müzmin haller, durumlar, alışkanlıklar unutulur gibi değil. O günlerden bugüne bakmak ve o yıllarla günümüzü değerlendirmek, bir muhasebe yapmak toplum yaşamı için önemlidir diye düşünüyorum. İnsan geçmişinden kopuk yaşaması kolay değil. Bu durum her dönem için geçerli. İnsanlar bugün çok farklı bir hayat içindeler. Her dönemin şartları düşünüldüğünde insanlar geleceğine veya yaşadığı günlere bir hayat muhasebesi yaparak yaşamalılar. 

      “Harman Zamanı” kitabımın ortak yanı geçmişin insanlarda bıraktığı izler, izlenimlerdir.

Kitapta geçen olaylar veya karakterler ne kadar gerçek hayattan esinleniyor?

    Öykülerin çoğunluğu gerçek hayattan izler taşımaktadır. Yaşadıklarımın ve gördüklerimin çok azını yazdım Olaylar ve karakter gerçek bazı isimler, yerler ise birer tasavvurdan ibaret.

Niğde ve Nevşehir’in geleneksel kültürü ve tarihi kitapta nasıl yer buluyor?

   Çocukluğumun Niğde’si diyebilirim ki çocukluk hayatımın bir öznesidir. O yıllar biraz önce de belirttiğim gibi imkansızlıklar ve çaresizliklerin geçtiği yıllardır. Bugünden o yıllara baktığımda insanların samimi halleri ve sükûnet dolu zamanalar olarak değerlendirmek mümkündür. Nüfus az, üretimde çeşitlilik ve insanların birbirlerine olan muhtaçlıkları ortak bir yaşam cemiyet bağlarını da sağlam örmekteydi.

      Niğde ve Nevşehir’in geleneksel kültürüne genel olarak bakmak gerekirse; toplum hayatı her dönem geleneksel yapı içinde yerine göre değişime uğrayarak gelişir. O yıllardaki anlayışlar çok farklıydı. 60’lı – 70’li yılların kültür hayatı ile günümüzün kıyaslaması halinde çok şeylerin değiştiği görülecektir. Kültürel bir değişim içinde olduğumuz bir gerçektir. Sosyal ve kültürel gelişme incelenmesi ve irdelenmesi gereken aslında köklü ve derin bir konudur. Buradan “Harman Zamanı” öyküleri derinlemesine incelendiğinde bu sorunun da karşılığı bulunacaktır. “Harman Zamanı” birinci baskısında (2012 yılı) bazı yazarlar aslında bu yöne dair kısmen de olsa değindiler. Hatice Eğilmez Kaya’nın derinlemesine makalesi, keza Cevat Akkanat ve Sergül Vural’ın olayları ve karakterleri irdelemesi bu konuda kapıyı biraz aralamıştır, diyebilirim.

Gazetecilik kariyerinizin öykü yazarlığınıza bir etkisi oldu mu?

   Kuşkusuz oldu. Gazeteciliğe başlarken özellikle kendi doğduğum topraklarda olsun Niğde’de olsun hem yeni şeyler öğrendim hem de ilginç olaylardan bir kısmını öykülerime taşıdım

 Niğde’ye ilk gelişim 1965 yılıydı. Sonra 1973’lerin sonlarında geldim yedi yıl kadar Niğde’de yaşadım.  Memuriyetten emekli olduğumda da yolum Niğde ile tekrar kesişti. Bu son gelişimde gazetecilik de yaptım. Birkaç olayın da öyküsünü yazdım.

Çocuk edebiyatına yönelmeden önce öykü yazarlığı ile nasıl bir bağ kurmuştunuz?

   Öykü yazmak hayalimde olan bir şeydi zamanla gerçekliğe dönüştü. Gördüklerimi yaşadıklarımı ya anılar ya denemeler yoluyla veya öykülerle anlatma yoluna gidecektim. Hatıralarımı da kaleme alıyorum ama en ilginç olanlarını, öyküler hatırata göre bana daha farklı geliyor. Öyküler yazmayı çok istiyordum. Öykücülükte yerli ve yabancı yazarların anlatım teknikleri ve tarzlarından etkilendim. Yazarlardan bilhassa Edgar Allen Poe gizem ve macera dolu gerçeküstü öykücülüğü ufkumu açtı diyebilirim. Öykülerde daha sonra çocuk edebiyatına yöneldim.

Kitaplarınızda resim sanatının da yer alması, edebiyat ve görselliği birleştirme açısından size ne tür imkanlar sundu?

     Bir yazarın çok yönlü olması edebiyatına daha çok katkılar sunar. Resim ve edebiyat ilişkisini bir zamanlar öykü ve roman yazarı Sevinç Çokum ile konuşmuştuk. Sevinç hanım özellikle öykülerinde tasvirleri çok güçlüdür. Kendisinin resimle de uğraştığını gördüm. Çizdiği resimler vardı. Bir insanın ressam olması mutlak bir surette yazdıklarına da yansır. Ressamın görselleri zihninde tutması bir yazar olarak önemli bir avantaj olduğunu düşürüm. Bu bakımdan ilk zamanlar da kitaplarımın birkaçını resimledim. İki de çizgi roman hazırladım. Yayınlandı. Çok da iyi olduğunu düşünüyorum. Oğlum da güzel resimler çiziyor. Benden de çok ileride. Çocuk kitaplarımın resimlerini oğlum resimliyor.

Nevşehir ve Kapadokya bölgesinin tarihini eserlerinizde yansıtmayı nasıl başardınız?

     Sadece öykü yazan biri değilim. Bölgemle ilgili incelemelerde ve araştırmalarda da bulunuyorum. Gezdikçe, gördükçe, yeni yerler keşfettikçe, araştırdıkça çok şeyler ortaya çıkıyor. Hayat gizemlerle doludur. Bilinmezlikler özellikle araştırmacıları çok farklı zamanlara, mekanlara götürür, çeker. Çalıştıkça ilginç olaylar ve konular çorap söküğü gibi geliyor. Yazılacak daha çok farklı, ilginç ve bilinmezliklerin var olduğunu görüyorum.

Kitabınızda köy hayatı ve toplumsal bağlar önemli bir yer tutuyor. Bu konuda okuyucularınıza ne tür bir mesaj vermek istediniz?

    İnsanın dünyaya gelişinin veya getirilişinin mutlaka bir anlamı var. İnsan yaşadığı sürece yaptıklarından ve yapacak olduğu halde yapamadıklarından mesuldür. İnsan sorumludur. Bir fert ve yazar olarak ben de yaşadığım topluma karşı yükümlülüklerim var. Bir sanatçı şöyle diyordu, “Ben bir sanatçıyım ve ben çağımdan sorumluyum.” Bütün mesele sorumluluk duygusu taşımak ve bu anlamda bir tutum içinde olmaktır. Bu bakımdan geçmiş yıllar ile günümüz arasında bir değerlendirme yaptığımda toplumsal bağların hasara uğramaması, yara almaması için duyarlı olmanın zarureti içindeyim.

    Köy hayatı veya kırsal hayat her ne kadar bozulmalar yaşansa da şehir hayatına göre daha sağlam ve iyi bir derecededir denilebilir. Toplumsal hayatta bağlar gevşeyip kopmaya başlasa da metropoller kırsal yerlere göre tekin değildir. Kültürümüze katkılar sunmak için bir yazar olarak sorumluluk taşıyorum. Aile bağları ve toplum hayatı hem yaşadığımız çevre hem de ülkemiz açısından üzerinde durulması gereken çok önemli olgulardan biridir.

    Aile, toplum ve çevrenin korunması elzemdir. Bu konularda her fert, topluluk ve yöneticiler sorumluluklarının bilincinde olmalıdırlar.

“Harman Zamanı” adını seçerken bu başlığın kitapla nasıl bir bağ kurmasını istediniz? Bu başlık okuyuculara ne anlatıyor?

    “Harman Zamanı” çocukluğumun gerçekliğidir. Değişim, dönüşüm sarmalında bir dönemi anlatmak istedim. Bu kitap ile okurlar geçmişe yolculuk yapacaklardır. Dünün gözüyle bugünü yaşamak daha konforlu geliyor. Bugünün anlayışıyla da dünü yaşamak nasıl olurdu? İnsanlar ne halde olurlarsa olsunlar geçmişini unutarak geleceğe yol alamazlar. 

Kitabın öyküleri arasında Harman Zamanı hikâyesi neden özellikle bu kadar ön planda? Öykünün kitabın geneline etkisi nedir?

    “Harman Zamanı” bu kitapla bir dönemin yüzünü yansıtmaktadır. Simgesi, sembolü, umudu, düşleri, gerçekleri, heyecanları, başarıları ve acılarıyla yoklukları bu dönemin sıcak, yerine göre sam yeli gibi kavurucu hallerinin gerçeklini anlatıyor. Öykülerin merkezinde “Harman Zamanı” dönemleri vardır.

Kitabınızda yer alan öyküler günlük hayatın sade anlarından evrensel temalara uzanıyor. Bu çeşitliliği oluştururken hangi unsurlar sizin için belirleyici oldu?

   Öncelikle anlayışların devir devir farklılaştığı yaşantılar etkili oldu diyebilirim. Taze, güzel, iyi, dingin, doğal, samimi, içten ne varsa kaybetmeye başladık. İnsanlık imkân ve konfora kavuştukça benliğinden, çevresinden ve toplumdan çok şeyler kaybetti ve bu süreç devam ediyor. Ahlak, anane, güzel hasletler her geçen gün mumla aranıyor adeta. Kaybedilen erdemler ve değerlerin göz ardı edilmesi bu unsurların belirleyicisi oldu.

Kitapta, köy hayatının ve insan ilişkilerinin incelikle işlendiği görülüyor. Köy yaşamı ile modern hayat arasında bir karşılaştırma yaparak hikâyelerinize nasıl yansıttınız?

    Kırsalı da şehir hayatını da yaşamış biri olarak köy hayatı ile modern hayat arasındaki farklılıkları çözümlemeleri görmüş ve öykülere giriş yapmıştım. O yıllarda şehir hayatıyla köy hayatı arasında çok büyük uçurumlar vardı. İnsanların %70’i köylerde yaşıyordu. Şehir hayatı köylüler için “Kızılelma” ülküsü gibi bir şeydi. Kırsal kesim sanayileşmeyle birlikte modern hayata geçişin arzularına yenik düştü ve şehirlere taşındı. Kırsal kesim ile şehir hayatı ters köşe oldu. Taşra diye bir şey kalmadı herhalde. Geçmişle bugün arasında çelişkilere ışık tutmak istedim.

Kitabınızda nostalji ve geçmişe özlem önemli bir tema gibi görünüyor. Geçmişe duyduğunuz özlemin kaynağı nedir?

    Toplum münevverini kaybetti. İrfanını, ahlakını, güzel ve ince anlayışlarını kaybetti. Güzel İstanbul Türkçesi vardı. Nerede? Niğde “Aydınlar kenti” idi ne oldu? Mahremiyet diye adeta kutsiyetimiz vardı! Hepsi birer birer kayboldular… Toplumu ayakta tutan terbiye, vicdan ve ahlaktır. Merhamet ve vicdan masum yüreklerde boy atar. Yabancı bir film şöyle bir replik vardı; “Temiz bir vicdan kaça patlar?” Bütün değerler yerle bir olmaktadır. Geçmişin de hoş olmayan yönleri vardı ancak bu kadar dejenere değildi. Geçmişi özlem kaybedilen değerler nedeniyledir.

Kitapta geçen yerleşim yerleri ve tarla işlerini anlatan sahneler çok gerçekçi. Bu mekânların sizin hayatınızdaki önemi nedir? 

    Başarılı olduysam ne mutlu bana. Öykülerimin çoğunda gerçek sahneler var. Gerçekçi anlatmaya, tasvir etmeye çalıştım. Yaşadıklarım, gördüklerim an olur bir film şeridi gibi gözlerimin önünden geçer. Bana sadece o gördüğüm anları yazmak kaldı.

“Yeraltı Dehlizinde” adlı öyküde yer alan tüneller gibi unsurlar gerçek bir mekâna mı dayanıyor? Eğer öyleyse bu yerlerin kültürel veya tarihsel anlamı nedir?

   Elbette o mekanlar gerçek. Yaşadığım yerin altı birbirine tünellerle bağlı. Bir yazarın da dediği gibi adeta karınca yuvasına benzer; birbirine geçmeli. Bu konularda yani; yeraltı şehri, manastır ve ören yerlerinde hikayeler bitmek bilmez. Bana sadece bir öykü yazarı olarak kurgulama kaldı. Bu mekanların kültürel ve tarihsel yönleriyle ilgili çok şeyler yazıldı. Bizlerin de araştırma konuları arasında yer almaktadır. Çocuklar için. “Yeraltında Bir Şehir” öykü kitabı ve yetişkinler için de “Bir Dünya Harikası Derinkuyu Yeraltı Şehri” araştırma-inceleme türünde bir kitap yazdım. 

Öykülerinizde kullanılan sade ama derinlikli dil, okuyucuları hikâyelerin içine çekiyor. Dilin bu şekilde seçimi bilinçli bir tercih miydi?

      Her öykü yazarı anlatmak istediklerini seçtiği veya oluşturduğu hedef kitleye göre yazmak mecburiyetindedir. Öykülerimde kullandığım dil bir tercihten ziyade neyi, nasıl ve en iyi bir ifadeyle anlatabilirim kaygısıydı. 

Yöresel ifadeler ve deyimlere sıkça yer veriyorsunuz. Bu, hikâyelere otantik bir hava katıyor. Bu anlatım tarzını geliştirirken zorlandığınız oldu mu?

   Hayır, olmadı. “Dünden Bugüne Derinkuyu” isimli kitabımın hazırlık aşaması 18 yıl sürdü. Kendi ilçemin yazılmış bir kitabı yoktu. Önümüzde de kayda değer bilgilerde yoktu. Bu kitap bu nedenle uzun sürdü. Kitapta halk folkloru, kültürü de yer aldı. Halkın konuştuğu 400 civarında yerel sözcük tespit ettim ve kitaba koydum. Ayrıca yerel deyimler, atasözleri, dualar, beddualar, tekerlemeler, halk inanışları…” Bu bakımdan üzerinde çalıştığım halk yaşamı nedeniyle öyküleri yazarken zorlanmadım. Ancak ilk derlemelerde zorlandım.

Hikâyelerinizin yazım süreci nasıldı? Hepsi bir arada mı yazıldı yoksa farklı zamanlarda mı oluşturuldular?

  Hikayeleri farklı zamanlarda yazdım. Zaten bazı konuların çoğu hafızamda idi. Bazıları da yaşadıkça oluştu.

Hikâyelerinizi yazarken planlı bir süreç mi izliyorsunuz yoksa yazma süreci sizin için daha sezgisel mi?

   Yeni öykülerde bir süreçten söz etmek mümkün. Özellikle günümüze dair hayattan hikayeler daha planlı gidiyor.

Bu kitabı yazarken hangi yazarlardan, olaylardan ya da yaşantılardan ilham aldınız?

   Öykülerde etkilendiğim, esinlendiğim yazarlar var. Anlatış tarzları, üslupları, öykülerin akıcılığı, duruluğu gibi nedenler. Örnek vermek gerekirse: Sait Faik, Sabahattin Ali, Refik Halit Karay, Necip Mahmuz, İnci Aral, Çehov… Bunlardan birkaçı.

Kitapta yer alan resimsel detaylar, görsel sanatlarla olan bağınızı ortaya koyuyor. Resim ve edebiyatı bir araya getirme konusunda neler söylemek istersiniz?

    Resim ve edebiyat resimle de uğraşan biri olarak benim için iyi bir ilişkiden söz etmek mümkündür. Resim çizmek tasavvuru ve betimlemeyi güçlendirdiğini düşünüyorum.

Kitapta yer alan bir hikâye okuyuculardan diğerlerine göre daha fazla ilgi gördü mü? Bunun sebebi ne olabilir?

    “Harman Zamanı” basıldıktan sonra birkaç kez okudum. Yazdığınız öyküleri en iyi değerlendirmenin yolu öyküyü yazdıktan sonra bir süreliğine dinlendirmektir. Bir hafta sonra yazdığınızı okursanız öykü üzerindeki sizin duygusallığınız kaybolur. Yani öykücü eğer yazdıklarının daha gerçekçi olmasını istiyorsa yazdıklarına duygusal yaklaşmamalıdır. Ben de bu kitabı daha sonra okuduğumda öykülerde zengin ifadeler olduğunu gördüm. Kitabın ilgi görmesini yaşanılanların realist bir şekilde yansıtıldığına bağlıyorum.

Bu kitabı okuyan bir okuyucunun zihninde ve kalbinde nasıl bir iz bırakmasını istiyorsunuz?

  İyi izler bırakmasını, geçmişle bugünün değerlendirmesinin yapmasını, nelerin kaybedilip nelerin kazanıldığını görmesi isterim. Öyküler okurda ayrıca bir haz da bıraksın. Okurları her ne kadar zaman zaman kederli, üzüntülü anlar yaşatsam da hayatın sadece bunlarla sınırlı olmadığını bilinmesini isterim. Zira bu kitabımda tebessüm ettiren öyküler de bulunuyor.

Niğde ve Nevşehir’in kültürel dokusu ve tarihsel geçmişi kitapta önemli bir yer tutuyor. Sizce bu bölgenin edebiyatınızdaki yeri nedir?

    Güzel, iyi, olumlu ve olumsuz günlerin izleri olduğu kadar şehrin değişen yapısı da bir yönüyle öykülerde hayat bulmuş oldu. İlk gençlik yıllarında yaşadığım Niğde’de başımdan gelen olaylar beni oldukça etkilemişti. O anların etkileri bazı öykülerimde kendine yer buldu. Bir yönüyle o yıllara da öyküler vasıtasıyla tanıklık etmiş oldum.

Öykülerinizde Türk köy yaşamının unutulmaya yüz tutmuş geleneklerini yansıtıyorsunuz. Bu mirası koruma ve yeni nesillere aktarma konusunda kitaplarınızın bir misyonu olduğunu düşünüyor musunuz?

    Elbette düşünüyorum. Biraz önce de söz ettiğim gibi yazar çağından, yazdıklarından ve yazamadıklarından mesuldür. Bu saikle öyküler yazıyorum. Yeni nesil babalarının dedelerinin, analarının neler yaşadıklarını görüp hissetmeliler. Toplum iyi olursa bütün yazarlar da bundan mesrur olacaktır.

“Harman Zamanı” hikayelerine dair yazarlar neler söylediler? Edebiyat dünyasındaki yansımaları nasıl oldu?

   Geriye dönüp baktığımda “Harman Zamanı” öykü kitabıma dair edebiyat insanlarının güzel ifadeleri oldu. Derinlemesine öykülerimi incelediler. Değerlendirdiler. Kendi açılarından öyküleri daha da bir gün ışığına çıkardılar. Ayrıca “Harman Zamanı” hikayelerim Eda Uzun isimli bir üniversite öğrencisi tarafından lisans bitirme tezi olarak sunuldu. Bütün bunlar mutluluk vericidir. Yazarlarımıza ve kitaba emeği geçen herkese teşekkür ederim. Harman Zamanı kitabı için güzel dönüşler oldu. Yakında 2. baskısı yayınlanacak. Size ve Aysima Yayınları yönetimine teşekkürler…